Waarom AZ Alkmaar dit seizoen zo wisselvallig presteert

De vraag rond het aanblijven van John van den Brom zeurde langer rond op het trainingscomplex in Wijdewormer dan de trainer lief was. Onder zijn leiding had AZ de beste eindpositie in de Eredivisie sinds het kampioenschap behaald, had het Europees naam gemaakt door te overwinteren en was er een reeks jeugdspelers in het eerste elftal doorgebroken. In theorie genoeg ingrediënten om een nieuwe krabbel te zetten onder een vernieuwde samenwerking.
Dit artikel is samenwerking tussen Lisandro Isei en Wouter Hermans.
Toch heerst er binnen de Alkmaarse directie geen hosannastemming. De ambitie om met AZ aansluiting te vinden bij de traditionele top drie wordt hardop uitgesproken. Met een hypermodern trainingscomplex en een florerende jeugdopleiding heeft de club reeds een grote stap gezet, maar of John van den Brom als trainer past binnen deze ambitie bleek een struikelpunt.
Het afgelopen jaar eindigde AZ weliswaar op de vierde plaats, maar was dit grotendeels te danken aan de topvorm van Vincent Janssen en Marcus Henriksen. Zonder de spits en middenvelder werden dit seizoen weliswaar knappe overwinningen geboekt in Utrecht, Enschede en Heerenveen, maar hiertegenover zijn de gelijke spelen tegen laagvliegers inmiddels niet meer op één hand te tellen.
Een maand aan speculatie werd beëindigd met het lichten van een optie voor een extra jaar in het contract van John van den Brom. Desondanks heeft de continuïteit met de trainer niet voor betere successen gezorgd. De technische staf van de Alkmaarders zijn nog steeds zoekende. Een duidelijke lijn in het selectiebeleid en in de tactische keuzes is er vooralsnog niet te vinden, met als gevolg dat er onder de spelers een groot gevoel van onzekerheid heerst.

Resultaten AZ

De lach en de traan vierden allebei met korte afwisseling hoogtij bij AZ. Na een knappe 1-2 uitoverwinning in Heerenveen werkte de club met frisse motivatie toe naar de dubbele ontmoeting met Olympique Lyon. Dat ze vervolgens met het schaamrood op de kaken de Europa League moesten verlaten na twee forse afstraffingen, werd binnen een week te niet gedaan na de doorslaggevende redding van Tim Krul tegen Cambuur.
Met het behalen van de bekerfinale kan AZ voor het eerst sinds 2013 de directe confrontatie aangaan voor een prijs en daarmee directe plaatsing voor de Europa League behalen.

De Eredivisiewedstrijden die de club nog tussen deze emotiewisselingen speelde leverde in veel gevallen niet het gewenste resultaat op. Twee onnodige gelijke spelen in eigen huis tegen PEC Zwolle en Excelsior en de pijnlijke afstraffing met 5-2 bij Feyenoord zorgden voor nieuw mineur dat in de kiem werd gesmoord door van ADO Den Haag te winnen.
Op een ranglijst met enkel wedstrijden na de winterstop schommelt AZ echter nog steeds in de middenmoot en moet het concurrent FC Utrecht voor de vierde plek voor zich laten. Met de bekerfinale tegen Vitesse in het vooruitzicht is er van een ploeg in vorm is nog geen spraken. Dit wordt mede ingegeven door het gebrek aan vastigheid voor de spelers, zowel binnen het selectiebeleid als de speelwijze.

Het selectiebeleid

Sinds de jaarwisseling heeft AZ verspreid over drie competities al veertien wedstrijden gespeeld. Door de hoge frequentie aan wedstrijden is het logisch dat een trainer ervoor kiest om te rouleren om spelers fit en scherp te houden. Wat echter enorm opvalt is dat John van den Brom maar liefst 25 spelers heeft gebruik sinds de winter. Dit terwijl het aantal afwezigen relatief beperkt bleef. Alleen Ron Vlaar kampte met een langdurige kuitblessure en er waren slechts enkele schorsingen sinds de tweede seizoenshelft.
Nou hoeft deze mate van rotatie op zich geen struikelblok te zijn, maar de grote hoeveelheid wisselingen binnen het elftal is opmerkelijk.
Slechts drie spelers binnen de selectie van AZ kunnen uitgaan van een basisplek. Tim Krul is sinds zijn komst de vaste eerste keeper, Ridgeciano Haps is een zekerheid op de linksbackpositie en Derrick Luckassen begint altijd aan de wedstrijd maar wisselt tussen centrale verdediger, rechtsback en controlerende middenvelder. Tot voor kort leken spelers als Ben Rienstra, Alireza Jahanbakhsh en Stijn Wuytens na de winterstop ook te kunnen rekenen op een basisplek, maar ook zij zaten de afgelopen weken op de bank.
In de spitspositie lijkt John van den Brom te twijfelen tussen Fred Friday en Wout Weghorst. Laatstgenoemde kon rekenen op het vertrouwen, maar moest recent tegen Olympique Lyon, Cambuur en Excelsior genoegen met een rol als invaller en verscheen daarna plots weer in de basis tegen Feyenoord.
Hetzelfde geldt voor de invulling van de flankposities. Muamer Tankovic was weliswaar beslissend in de uitwedstrijd tegen Heerenveen, maar vindt zichzelf enkele weken later alweer terug bij Jong AZ in Tweede Divisie. Hetzelfde geldt voor Dabney Dos Santos, Joris van Overeem, Guus Til en Levi Garcia, die allen schommelen tussen negentig minuten bij het eerste en wedstrijden tegen De Treffers en Kozakken Boys met Jong AZ.
Een groot voordeel van het hanteren van een rotatiesysteem is dat spelers meer rust krijgen. Het spelen van minder wedstrijden zorgt voor vermindering van blessures. Daarnaast zorgt het ervoor dat spelers frisser zijn. Het programma van AZ zou een reden kunnen zijn geweest voor de vele wisselingen. Na de winterstop waren ze zoals eerder geschreven actief in Europa en in de KNVB beker.
Opvallend is dat spelers die niet in het eerste speelden wel uitkwamen voor Jong AZ. Dit strookt niet met de voordelen van een roulatiesysteem. Een andere mogelijkheid, die niet los te zien is van de vorige, is dat de staf aan het rouleren is geslagen vanwege de tegenvallende resultaten. Het wisselen van systemen en spelers heeft negatief uitgepakt voor AZ. De resultaten en daarmee de plaats op de ranglijst maar ook afgaande op de manier waarop ze punten verspeelden.

Last season Leicester made fewer changes than any side: won league. This season Chelsea have made fewest: top of league. Rotation sucks.

— Gary Lineker (@GaryLineker) January 4, 2017

John van de Brom gaf meermaals na wedstrijden aan dat het ‘los zand’ was. Deze verklaring duidt een groot nadeel van een roulatiesysteem. De groepscohesie is minder. Er staat geen team op het veld, maar individuen, blokken (verdedigend, aanvallend) of linies (verdediging, middenveld, aanval). Het opbouwen van automatismen is moeilijk te realiseren wanneer de samenstelling met de wedstrijd anders is. Het uitvoeren van een actie onder druk van tegenstanders is bijvoorbeeld makkelijker wanneer speler x weet wat teamgenoot y doet.
Joris van Overeem werd uit de selectie gezet na dit kritische interview. Hierin zegt van Overeem onder andere dat hij graag keuzes gemaakt ziet worden op basis van feiten en een duidelijke lijn mist.
Dit is ander groot nadeel van het vele wisselen, spelers weten niet goed ze aan toe zijn. Speel ik volgende week in het eerste of in het tweede? In welke formatie en op welke positie? Met wie sta ik in het veld? Hiernaast bestaat ook persoonlijke onzekerheid, ‘Kan ik het nog wel?’ of ‘Ben ik wel goed genoeg?’

Onzekerheid speelt een grote negatieve rol bij slechte prestaties. Sporters hebben meermaals in onderzoeken aangegeven dat ze bij verlies meer last hebben van (cognitieve) vermoeidheid en dat het slecht is voor het zelfvertrouwen en moreel. Dit leidt onder andere tot piekeren en zorgt voor uitputting van mentale energie. De energie die normaal nodig is om te focussen op de wedstrijd wordt nu verdeeld tussen dealen met verschillende onzekerheden en focus. Dit leidt tot een vicieuze cirkel.

De speelwijze

Een direct gevolg van een hoge frequentie wisselingen is verder een constant variërende speelwijze. Het is geen hogere wiskunde dat verschillende spelers een andere invulling geven aan een positie. Door hiermee binnen zijn selectie te spelen probeert John van den Brom zich zo goed mogelijk aan te passen aan de volgende tegenstander.
Vanwege de onvoorspelbaarheid van het elftal kunnen opponenten zich hier moeilijk op instellen wat een voordelig effect kan hebben. De keerzijde van een constante stroom aan wijzigingen in de basis is dat niet elke speler zich goed aanpast en er daardoor niet altijd een collectief op het veld staat.
In de afgelopen drie wedstrijden wijzigde John van den Brom in totaal maar liefst tien spelers in zijn basisteam. Bovendien stelde de trainer spelers als Joris van Overeem en Alireza Jahanbakhsh afhankelijk van de tegenstander op verschillende posities op. Het kwam het veldspel recentelijk tegen Feyenoord en ADO Den Haag regelmatig ten goede, maar een gebrek aan automatismen is een belangrijk onderdeel geweest van de grote hoeveelheid tegengoals.
Na afloop van de verloren uitwedstrijd tegen Feyenoord was John van den Brom terecht mild voor zijn spelers. Aan de bal voetbalde zijn ploeg goed mee en werd er op het middenveld regelmatig de vrije man gevonden. Dat de ploeg desondanks vijf tegengoals tegen kreeg viel onder andere te verwijten aan het gebrek aan automatismen binnen de ploeg.
In een samenstelling die tot de wedstrijd tegen Feyenoord nog niet eerder was gebruikt, trof het een tegenstander die bekend staat om zijn vele positiewisselingen. Waar de tandem Karsdorp-Berghuis elkaar in het offensieve en defensieve completeerde door de gelaten ruimtes te bespelen, was dat aan de kant van AZ bij bijvoorbeeld Levi Garcia en Haps niet het geval.
Hetzelfde overkwam de ploeg tegen Olympique Lyon. De aanvallers van de Franse club konden geregeld fluitend door de laatste linie lopen doordat de verdediging niet wist wanneer ze elkaars man moesten overnemen. Het schetst één van de grote nadelen aan het constante wisselen.
Dat de hoge frequentie aanpassingen ook een positief effect kan hebben, bewees John van den Brom in de 4-0 overwinning tegen ADO Den Haag. Zoals dit jaar al vaker is gebleken beschikt het centrum van de tegenstander uit zeer statische spelers, die moeite hebben met lopende tegenstanders. Naast de beweeglijke spits Friday, besloot de trainer daarom zijn voorhoede om te gooien ten opzichte van de wedstrijd tegen Feyenoord.
Met Dos Santos en Van Overeem stonden er twee dynamische spelers op de flanken die de natuurlijke drang hebben om naar binnen te komen. In combinatie met de beweeglijke Jahanbakhsh op het middenveld en diepgaande vleugelverdedigers werd ADO Den Haag overrompeld door een constante stroom aan beweeglijke spelers.

Op naar de bekerfinale

Of dit ook de speelwijze is waar AZ in de bekerfinale tegen Vitesse moet bestrijden valt moeilijk te zeggen. John van den Brom heeft het luxeprobleem over een diverse spelersselectie te beschikken die hij verschillend kan gebruiken, zoals hij al de hele tweede seizoenshelft doet. Op weg naar de Kuip is AZ echter wel gebaat bij continuïteit.
De ploeg mist al het gehele jaar een echte eigen identiteit, iets wat ze in het afgelopen seizoen met een vaste kern rond Vincent Janssen wel hadden.
Na de tegenvallende resultaten van de laatste tijd zou het goed zijn om volgens het voetbalcliché ‘terug naar de basis’ te gaan. Hierbij gaat de aandacht naar het goed doen van de simpele dingen en de moeilijke dingen achterwege te laten.
Voor AZ zou het goed zijn om een basis te hebben en behoudens blessures en schorsingen dit te laten staan. Zo kunnen er automatismen ingeslepen worden, groepscohesie ontstaan, en duidelijkheid gecreëerd worden. Met de belangrijkste wedstrijd van het seizoen op het oog lijken de spelers toe aan zekerheid, om toe te werken naar een goede afsluiting van een wisselvallig seizoen.
Dit artikel is mede tot stand gekomen met Lisandro Isei.